Ο Αστικός χώρος ως πεδίο διεκδίκησης μίας κοινωνικής ισότητας

Το κείμενο έρχεται ως συνέχεια στο προηγούμενο με το οποίο επιχείρησα να αποκαλύψω τη ψευδαίσθηση της ουδετερότητας στα χωρικά και περιβαλλοντικά προβλήματα. Πιστεύω βαθιά μέσα μου ότι τόσο οι επιστήμες της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας, όσο και ο πολιτικός αντιπολιτευτικός λόγος της αριστεράς, έχουν -ο καθένα με τον τρόπο του - αφήσει στο περιθώριο αυτή τη σχέση χώρου και κοινωνικών ανισοτήτων.
Ας εξετάσουμε αρχικά τις επιστημονικές προσεγγίσεις: Η δυναμική πορεία των πρωτοπόρων της ριζοσπαστικής κοινωνικής γεωγραφίας κατά τη δεκαετία του ’70 σταδιακά ατόνησε, δίνοντας τη θέση της αφ’ενός σε μία σειρά μεταμοντέρνων κοινωνικών προσεγγίσεων με πρωτοπόρους τους μελετητές της ονομαζόμενης σχολής του Los Angeles, αφ’ετέρου σε μία νέα γενιά χωρικών αναλυτών που δίνοντας έμφαση στα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS) και τα μαθηματικά μοντέλα έστρεψαν εκ νέου την πλάτη στην κοινωνική διάσταση του χώρου.
(Η παρατήρηση αυτή φυσικά μπορεί να θεωρηθεί και ως μία αυτοκριτική και για την ίδια τη δική μου έρευνα στο Αριστοτέλειο που εστιάζει πρωτίστως σε μαθηματικές και μορφολογικές αναλύσεις της αστικοποίησης. Όπως έχω εξηγήσει ωστόσο πιστεύω ότι η μαθηματική ποσοτική ανάλυση είναι απαραίτητη για την κατανόηση των σύγχρονων μετασχηματισμών των πόλεων, δίνει απαντήσεις στο που και το πόσο, αλλά αναμφίβολα απαιτείται επέκταση σε κοινωνικοοικονομικά και πολιτικά δεδομένα για αναζητηθούν τα αίτια, οι ερμηνείες και οι λύσεις των προβλημάτων). Στην ελληνική βιβλιογραφία οι κοινωνικές αναγνώσεις του χώρου υπήρξαν ελάχιστες και φυσικά δε συνδέθηκαν ποτέ με την πολιτική και το σχεδιασμό των αστικών περιοχών. Ποτέ δεν υπήρξε ένας ξεκάθαρος πόλος πολιτικής θεώρησης των χωρικών ζητημάτων ικανός να αρθρώσει ένα ισχυρό επιστημονικό λόγο και ένα σαφές ιδεολογικό πλαίσιο ανάλυσης της πραγματικότητας.
Από τη δική τους πλευρά οι πολιτικές δυνάμεις της αριστεράς εστιάζουν πρωτογενώς σε ζητήματα εργασίας, παιδείας και οικονομίας και μόνο περιστασιακά ασχολούνται με ζητήματα του χώρου. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα βασικά αιτήματα της αριστεράς σπανίως εντάσσονται διεκδικήσεις που αποκλίνουν από τον παραδοσιακό πυρήνα της αναβάθμισης της δημόσιας παιδείας, των βελτίωσης των εργασιακών όρων, της ενίσχυσης του κοινωνικού κράτους και της διασφάλισης του δημόσιου χαρακτήρα των βασικών υπηρεσιών. Και από την πλευρά αυτή συνεπώς απουσιάζει ένα ξεκάθαρο ιδεολογικό πλαίσιο που να προβάλλει τη χωρική διάσταση των κοινωνικών προβλημάτων και να προβάλλει τον αστικό χώρο ως πεδίο διεκδίκησης της κοινωνικής ισότητας και δικαιοσύνης.
Αυτό ωστόσο οφείλει να αλλάξει. Η πρόσφατη ανάδειξη περιβαλλοντικών ζητημάτων στο επίκεντρο της επικαιρότητας με τις μεγάλες καταστροφικές πυρκαγιές, τα προβλήματα της μόλυνσης, την κλιματική αλλαγή λόγω του φαινομένου του θερμοκηπίου αλλά και η σταδιακή ανάδειξη κινημάτων πολιτών που προτάσσουν ως διεκδικήσεις ζητήματα του χώρου φανέρωσαν ότι υπάρχει μία ώριμη αντίληψη σε μεγάλο μέρος των πολιτών πάνω σε αυτά ζητήματα. Ακόμη περισσότερο φανέρωσαν ότι διαμορφώνεται μία δυναμική που θέτει αυτά τα ζητήματα σε βάση διεκδικήσεων και κινητοποιήσεων. Οι πολίτες δείχνουν να είναι έτοιμοι και να αντιλαμβάνονται έστω και αμυδρά τα πολιτικά αίτια των προβλημάτων του χώρου.
Να δώσω ένα παράδειγμα: Στην πρόσφατη φωτιά της Κασσάνδρας στη Χαλκιδική χιλιάδες πολίτες της Θεσσαλονίκης συμμετέχοντας στις δημοφιλείς εκπομπές του Στέφανου Διαμαντόπουλου στο Ράδιο Θεσσαλονίκη διατύπωσαν απόψεις που φανέρωσαν μία βαθιά κατανόηση της πολιτικής διάστασης του προβλήματος και μία ετοιμότητα συμμετοχής। Ένας πολίτης μάλιστα ανέφερε ότι υπάρχουν πολλοί που είναι έτοιμοι να αναλάβουν δράση και ζήτησε από το γνωστό δημοσιογράφο να αναλάβει να τους συντονίσει σε μία κοινή προσπάθεια। Φυσικά ο Στέφανος δεν έχει τέτοιο θεσμικό ρόλο (αν και σε πολλές περιπτώσεις αναπτύσσει πρωτοβουλίες και οργανώνει δράσεις) και απάντησε με γενικό τρόπο για την ανάγκη αυτοοργάνωσης σε επίπεδο γειτονιάς। Θέλω να τονίσω επομένως ότι υπάρχει στην ελληνική κοινωνία ένα μεγάλο απόθεμα δυναμικότητας και διεκδίκησης πάνω σε προβλήματα του αστικού χώρου και του περιβάλλοντος. Η διεκδίκηση αυτή ωστόσο πρέπει να συνοδεύεται από μία κοινωνική και πολιτική συνειδητοποίηση. Οι πολίτες οφείλουν να γνωρίζουν ότι τα αίτια και οι λύσεις των προβλημάτων τους είναι πολιτικά. Η ψευδαίσθηση της ουδετερότητας πρέπει σταδιακά να αποδομηθεί. Εάν ο αστικός χώρος αναδειχθεί ως πεδίο διεκδίκησης μίας κοινωνικής ισότητας οι κοινωνικοί αγώνες θα διευρυνθούν σε κάθε επίπεδο της καθημερινής ζωής, η συνειδητοποίηση θα ενδυναμωθεί από την διεκδίκηση αιτημάτων που είναι άμεσα ορατά και κατανοητά. Και εάν είναι αλήθεια ότι ο διαχωρισμός των κοινωνικών τάξεων γίνεται δυσδιάκριτος στη σημερινή πολυσύνθετη οικονομική και εργασιακή πραγματικότητα, τότε είναι σαφές ότι ένα χωρικός κοινωνικός διαχωρισμός γίνεται πιο έντονα αντιληπτός από ποτέ.